دانشنامه مهر و حکاکی در ایرانk001jw

نقد و بررسی : دانشنامه مهر و حکاکی در ایران

«دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و فرهنگستان هنر و مرکز دایرة المعارف انسان شناسی، منتشر شده است.

در این کتابِ مرجع، تاریخ مُهر و حکاکی در ایران از شش هزار سال پیش تا دوران معاصر به صورتی علمی و موشکافانه مورد پژوهش و تحقیق جدی قرارگرفته است.

نویسنده در پیشگفتار خود آورده است: از دیرباز مطالب و تصاویری را که به مهر و سیر تاریخی هنر اصیل حکاکی مربوط می‌شد، گرد آوردم و برخی از این تصاویر را با دقت بازسازی و با تأمل بررسی کردم. من در این مختصر، که ثمره سال‌ها تلاش مشتاقانه و تجربه نظری و عملی است، صرفاً می‌خواهم با استناد به مأخذ معتبر تاریخی و ادبی به ارائه‌ی نمای کلی از موقعیت و جایگاه اجتماعی و هنری مهر از دوران کهن تاکنون بپردازم و با مروری بر سیر تاریخی هنر حکاکی در ایران، و ارائه تصاویری ارزشمند، زمینه و انگیزه مناسب را برای آشنایی علاقه‌مندان و پژوهش‌های آتی فراهم سازم.

کتاب در چهارده فصل نگاشته شده است:

تاریخ مهر و حکاکی

از مهر تا انگشتری

مهر از آغاز دوره هخامنشی تا پایان دوره ی ساسانی

خط کوفی، خطوط ششگانه و مهرهای دوران اسلامی

مهر و سیرتکاملی خط و خوشنویسی در عصر ایلخانی

مهرهای دوران تیموری و صفوی

مهر در دوره قاجار

معرفی حکاکان بزرگ و نحوه ی کار آنان

هنر سجع سازی مهر

سجع مهر برخی از پادشاهان

سجع مهر برخی از رجال و شاهزادگان

مهرهای اماکن متبرکه، علمای اسلامی، مراجع تقلید، و هنرمندان

مهر در کشور عثمانی و شبهه قاره هند

فرهنگنامه مهر و حکاکی در شعر و ادبیات فارسی

همچنین مؤلف نکات تکمیلی خود را در قالب سخن آخر گنجانده و تقریظ هایی که صاحب نظران بر این اثر و دیگر آثار مرتبط وی نگاشته اند را نیز در انتهای اثر درج نموده است.

کتابنامه و نمایه های مفصل 144صفحه ای آخرین بخش اصلی این کتاب را تشکیل می دهد. این نمایه شامل نمایه متن و سجع مهرها، نمایه مهر صحافان، نمایه مهر وقف کتابخانه ها، نمایه مهرهای قرآنی، نمایه نام ها، نمایه مکان ها، نمایه حکاکی و زمینه های وابسته است.

درآمد آیدین آغداشلو بر کتاب:

«هنر طراحی و حکاکی مُهرها، از اصیل ترین هنرهای ایرانی ــ چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام ــ بوده است و در هر دورانی به صورت آیینه ای تابان و راستگو، مفهوم و معنای انسان روزگار خود را منعکس و حتی در دشوارترین ایام تاریخی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیمة دوم قرن سیزدهم هجری قمری نیز همچنان ــ به یمن هنرمندانی بزرگ و یگانه ــ نقش و وظیفة خود را ایفا کرده است…

حکاکی مُهرها سابقه و عمری بیش از شش هزار ساله دارد و به حق، سرآغاز هنر گرافیک و نشانه سازی در تاریخ فرهنگ بشری است، هنری که به خاطر ذات و جوهر « تکثیر»ی خود توانست به صورت یک ضرورت در پهنة روابط اجتماعی و اقتصادی انسان به ظهور درآید و تا قرن گذشته، هر سندی را اعتبار بخشد. اما جنبة مصرفی آن، مانع کار خلاقه و شگفت انگیز استادان این هنر نشد. آنها مانند هر هنرمند ایرانی دیگری، همیشه در جستجوی آفاق رفیع معنوی، آن را بر صدر نشاندند و اولویت دادند. مهارت فنی و چیره دستی این هنرمندان، مخصوصاً در یک هزار سال گذشته، هنری اعجاب آور را به نمایش گذاشت که هنرمند حکاک می توانست زیباترین و بی نقص ترین نوشته های خوشنویسی شده را، آن هم در موارد بسیاری به طور معکوس، بر روی سنگ بنشاند و آراستگی و کمال خیره کننده ای حاصل دهد. این حکاکان قدیمی و استادان فروتن، هنری را دنبال کردند و تبلور دادند که تقریباً به نحوی مساوی، در اختیار قشرهای گوناگون جامعه قرار می گرفت و از پادشاه تا یک معلم ساده را پوشش می داد. طبیعتاً «مُهرهای سلطنتی» از امتیاز ویژة به کارگرفتن استادان برجسته و یگانه برخوردار می شدند، اما همین استادان شریف، هیچگاه هنر و کارشان را منحصراً در اختیار عالی مقامان دورانشان قرار نمی دادند و بسیاری از عالی ترین آثارشان به سفارش علاقه مندان و هنردوستانی که به این هنر عشق می ورزیدند پدید می آمد.

کتاب حاضر که به همّت یکی از سخت کوشترین محققین این رشته فراهم آمده است، در عین حال، از دانش و بصیرت گستردة مؤلف در دیگر زمینه های هنرهای رایج پس از آغاز اسلام در ایران برخوردار شده است و علاقة دیرین ایشان در این زمینه و مخصوصاً در حوزة خوشنویسی ایرانی، به گستردگی دیدگاه و پربار شدن این تألیف کمک بسیار کرده است. قرائت نوشته های پیچیده ای که بر سطح ظریف و محدود مُهرها نقش بسته است، خود نیاز به خبرگی خاصی داشته است که الحق از عهدة ایشان و شاید تنی چند از دیگر متخصصان باقیمانده برمی آمد و تعقیب و رمزگشایی نوشته های پیچیده و درهم تنیده و هنرنمایی بدیع طراحان و حکاکان گذشته، خود فضیلت و مهارتی است قابل تحسین و ستایش».

«دانشنامه مهر و حکاکی در ایران» تألیف محمدجواد جدی از سوی کتابخانه،‌ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با همکاری موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن» در 864 صفحه منتشر شده است.